Przewodnik historyczno-turystyczny Zakrzówka

Szanowni Państwo,

niniejszy przewodnik ukazał się z inicjatywy Archiwum Społecznego Dawny Zakrzówek i okolice. Być może trafiliście tu Państwo za sprawą jego skróconej, drukowanej wersji, która ukazała się dzięki pracy zespołu redakcyjnego w składzie:

Dariusz Wajs – tekst
Sebastian Mirecki – korekta
Weronika Karbownicka – oprawa graficzna, skład i łamanie
Grzegorz Pietraszek – oprawa graficzna
Dorota Twardowska – nadzór nad realizacją projektu
Ewa Sadoch – nadzór nad realizacją projektu

Jeśli tak jest, to zapewne obecnie oglądacie te wszystkie obiekty opisane w informatorze. Tutaj zamieszczamy wersję bogatszą o treści i fotografie, których celem jest poszerzenie wiedzy i zaspokojenie ciekawości.

Jeśli jeszcze nie mieli Państwo okazji zwiedzić tego urokliwego zakątka na Lubelszczyźnie, to mocno wierzymy, że ta lektura Państwa do tego zachęci.

Celem przewodnika jest przybliżenie dziejów Zakrzówka i okolic. Oprócz szlaku historycznego została pokazana również ścieżka turystyczna. Umożliwia to połączenie ze sobą aspektów: historycznego i krajoznawczego.

Trasę można przejść pieszo, objechać samochodem lub na rowerze. Każdy punkt zawiera krótki opis danego miejsca, jego historii i obecnej roli. Liczbami arabskimi (1-13) zaznaczyliśmy obiekty na trasie szlaku historycznego. Cyfry rzymskie (I-VII) to trasa turystyczna.

Życzymy miłej lektury, a mamy nadzieję, że również zwiedzania!

SZLAK HISTORYCZNY

1.  Cmentarz parafialny w Zakrzówku – powstał w 1853 roku, równolegle z oddaniem kościoła parafialnego do użytku. Na uwagę zasługuje stara część nekropolii, do której od strony zachodniej prowadzi oryginalna brama. Najbardziej interesujące nagrobki znajdują się właśnie przy alei prowadzącej od tej bramy. Pochowano tutaj wielu zasłużonych dla Zakrzówka i okolic: duchownych, pracowników cukrowni, nauczycieli, partyzantów, weteranów wojen, działaczy społecznych itd. Na uwagę zasługuje nagrobek prawosławny z 1912 roku, a także kwatera żołnierzy austro-węgierskich i rosyjskich poległych w I wojnie światowej. Bardzo pomysłowy jest nagrobek organisty Cypriana Żebrowskiego seniora, zaprojektowany i wykonany w kształcie piszczałek organowych przez Zbigniewa Nasiłowskiego, miejscowego nauczyciela i artystę plastyka.

Od 2019 roku Kraśnickie Towarzystwo Regionalne, przy znaczącym wsparciu lokalnej społeczności, odnawia najstarsze i najcenniejsze groby. Dzieło to wsparła także Fundacja Semper Adiuvent, która w 2021 roku odnowiła dwa nagrobki.

1. Brama cmentarna; fot. D. Wajs (2021)

2.  Kościół parafialny pw. św. Mikołaja – wybudowany w latach 1851–1853 w miejscu poprzedniego kościoła, który spłonął w 1847 roku. To świątynia jednonawowa, której południowa część została rozbudowana w latach 1997–2000. Wcześniej, bo w latach 1961–1962, powstała dzwonnica. Na ołtarzu głównym znajdują się obrazy: Matki Boskiej Częstochowskiej oraz Trójcy Świętej. Ołtarze boczne zawierają wizerunki: św. Józefa, Jezusa Ukrzyżowanego z obrazem św. Antoniego nad nim, Przemienienia Pańskiego z obrazem św. Jana Nepomucena, św. Mikołaja. W pobliżu ołtarza św. Mikołaja jest kamienna chrzcielnica z 1901 roku. Na ścianie wschodniej wisi obraz przedstawiający Niepokalane Poczęcie NMP, pochodzący z nieistniejącego lubelskiego kościoła św. Michała, czyli fary. W nawie głównej na  ścianie przy drzwiach umieszczono tablicę ku pamięci partyzantów AK Oddziału Stanisława Łokuciewskiego ps. Mały oraz innych żołnierzy AK Rejonu Zakrzówek. Od 2012 roku świątynia posiada także 16-głosowe organy. Zrekonstruowany został także istniejący przed rozbudową kościoła zegar słoneczny, który odsłonięto jesienią 2022 roku.

2. Kościół św. Mikołaja; fot. D. Wajs (2022)

3.  Stara plebania – budynek pochodzi z 1844 roku. Po pożarze kościoła w 1847 roku przez jakiś czas część pomieszczeń służyła na potrzeby nabożeństw. Po przeprowadzce do nowej siedziby stara plebania stała się mieszkaniem dla organistów. W 2018 roku ulokowała się tu Izba Pamięci i Tradycji Regionalnej w Zakrzówku. Aby ją zwiedzić, należy zawczasu umówić się telefonicznie, dzwoniąc pod jeden z następujących numerów: 608664759, 696022337 lub  664890678.

4.  Organistówka – drewniany budynek powstał według projektu autorstwa znanego lubelskiego architekta Jerzego Siennickiego. Budowa rozpoczęła się w 1936 roku i była prowadzona etapami. W 1946 roku udostępniono salę widowiskowo-teatralną, w której młodzież pod opieką duchownych organizowała przedstawienia teatralne, misteria pasyjne i jasełka. Budynek służył jako mieszkanie organisty i wikariuszy (do 1986 roku) oraz do nauki religii, która odbywała się w tym miejscu aż do roku szkolnego 1989–1990. Dawna sala widowiskowa przez jakiś czas pełniła funkcje sali gimnastycznej dla uczniów szkoły rolniczej. Obecnie budynek stoi niewykorzystywany.

5.  Dawny Urząd Gminy – budynek pochodzi z końca XIX wieku. Stanowił siedzibę władz lokalnych do okresu powojennego, kiedy to jego właścicielem stała się Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”. W 1930 roku stanął tu pomnik w formie obelisku poświęcony marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu i żołnierzom polskim poległym w wojnie z bolszewikami w latach 1920–1921. Monument został rozebrany w okresie okupacji niemieckiej. Budynek był siedzibą różnych instytucji. Znajdowały się tu oprócz gminnej spółdzielni także: szkoła rolnicza oraz biblioteka miejscowego liceum ogólnokształcącego. Obecnie stoi pusty. W pobliżu znajduje się kapliczka poświęcona św. Antoniemu Padewskiemu, którą kompleksowo odnowiono w 2021 roku.

6.  Szkoły – najstarszym obiektem szkolnym był wybudowany z kamienia i cegły w 1899 roku budynek nieistniejącej już szkoły elementarnej. Następnie w latach 1934–1938  powstała ceglana siedziba szkoły powszechnej. W latach 1957–1965 dobudowano nowe skrzydło szkolne wraz z salą gimnastyczną. Powstały one staraniem ówczesnego dyrektora Jerzego Taczalskiego w ramach programu Tysiąc szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego. W 2005 roku otwarto nową salę sportowo-widowiskową. Po drugiej stronie drogi stanął gmach Zespołu Szkół Rolniczych, który uroczyście otwarto w 1996 roku. W latach 1944–2018 w murach szkoły działało Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Żeromskiego, które wykształciło kilka setek absolwentów. Założycielami Prywatnego Koedukacyjnego Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącego, jak nazywała się początkowo szkoła,  byli Antoni Winger, Tadeusz Kuśmiderski i Jerzy Rozmej – jej pierwszy dyrektor.

7.  Pomnik ofiar egzekucji z 25 października 1943 roku – miejsce pamięci nawiązujące do faktu rozstrzelania 21 mężczyzn z Zakrzówka, Wilkołaza, Urzędowa i Modliborzyc. Otoczono je opieką i pamięcią bezpośrednio po wojnie, tworząc symboliczną mogiłę w formie niewielkiego kurhanu z krzyżem brzozowym. W 1966 roku w tym miejscu stanęła betonowa płyta, postawiona przez Gromadzką Radę Narodową w Zakrzówku. W 1983 roku, w związku z 40. rocznicą egzekucji, dodano płytę z piaskowca z listą 17 nazwisk ówcześnie znanych ofiar niemieckiej zbrodni. Autorem i wykonawcą projektu był Zbigniew Nasiłowski –miejscowy artysta plastyk i nauczyciel. W 2010 roku, staraniem dyrektora Zespołu Szkół w Zakrzówku Eugeniusza Pelaka (krewnego jednego z rozstrzelanych), pomnik uzupełniono o drewniany krzyż.

8.  Ruiny młyna i dom młynarza – młyn wodny wraz z domem młynarza obecnie znajdują się w złym stanie. W latach 30. XX wieku w młynie działała lokomobila produkująca energię elektryczną. Dzisiaj, patrząc na śluzę (o ile nie zarosną jej pokrzywy i chwasty), można jeszcze dostrzec turbinę wodną. W domu młynarza wychował się uczestnik II wojny światowej i pilot 317. Dywizjonu Myśliwskiego sierż. pil. Piotr Bartyś (1916–1975), który po wojnie pozostał w Wielkiej Brytanii.  Dzisiaj budynek młyna grozi katastrofą budowlaną i straszy mieszkańców oraz przybyłych gości.

8. Ruiny młyna w Zakrzówku; fot. D. Wajs (2022)

9.  Budynek dawnej szkoły spółdzielczej – obiekt dzisiaj stanowiący biuro Gminnej Spółdzielni Rolno-Handlowej „Jutrzenka” pełnił w przeszłości wiele funkcji. W latach 30. XX wieku uruchomiono tu kino-teatr, a seanse kinowe urządzano jeszcze w okresie powojennym. W latach 1940–1941 i 1942–1943 w budynku mieściła się Szkoła Spółdzielcza dla Dorosłych „Społem”, której założycielem był znany działacz ludowy Paweł Edmund Chadaj. Przez pewien czas działał tutaj internat dla miejscowego liceum. Po wojnie do 1965 roku obiekt był siedzibą Gromadzkiej Rady Narodowej w Zakrzówku i jej władz. Następnie właścicielem stała się Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Zakrzówku. Do dzisiaj w budynku znajdują się biura Gminnej Spółdzielni Rolno-Handlowej „Jutrzenka”. Spółdzielnia stworzyła działającą tutaj kawiarnię o miłej nazwie „Gościnna Magda”. Był tu także hotel. Od okresu przedwojennego do początku XXI wieku miała tu swoją siedzibę także miejscowa poczta. Do dziś istnieje za to funkcjonujący już w latach 30. sklep spółdzielczy. Ponadto znajdują się tu: apteka, szkoła językowa czy salon urody. Przez wiele lat obiekt ten wyróżniał się na tle okolicznej zabudowy charakterystycznym dachem, który niestety został przebudowany.

9. Budynek GSR-H „Jutrzenka”; fot. D. Wajs (2022)

10.  Cmentarna Góra – wbrew krążącym legendom nie był to cmentarz żydowski, a dawny cmentarz katolicki urządzony między 1805 a 1809 rokiem. Pierwotnie pochowano tutaj także żołnierzy austro-węgierskich i rosyjskich poległych w walkach toczonych na tych terenach w latach 1914–1915. Ostatecznie jednak w 1916 roku ciała zostały ekshumowane i pochowane na cmentarzu parafialnym w Zakrzówku. W 1965 roku miejscowy GS próbował zbudować na tym miejscu gospodę, co spotkało się ze sprzeciwem okolicznej ludności. Teren ten przez lata uległ zadrzewieniu, w wyniku czego na dawnym cmentarzu urządzono prowizoryczny park. W 2005 roku pan Zbigniew Wichrowski przeprowadził badania archeologiczne potwierdzające istnienie cmentarza i fakt pochówku w tym miejscu poległych w czasie  I wojnie światowej żołnierzy rosyjskich i austro-węgierskich. W efekcie Cmentarna Góra została objęta ochroną Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Lublinie.

10. Widok na Cmentarną Górę; fot. D. Wajs (2022)

11.  Bożnica – Żydzi pojawili się w Zakrzówku w XIX wieku. Na terenie naszej miejscowości znajdowało się przed II wojną światową kilka domów modlitwy. W 1902 roku u zbiegu obecnych ulic Żeromskiego i Kościuszki (d. Nowej) Ilia Karpel na placu przekazanym przez właściciela cukrowni Markusa Sachsa zbudował drewniany dom modlitwy (bożnicę). W 1937 roku miejscowi Żydzi założyli gminę wyznaniową. II wojna światowa przerwała starania mające na celu utworzenie ich cmentarza. Historia społeczności żydowskiej w Zakrzówku i okolicy miała swój kres 15 października 1942 roku, kiedy to ponad tysiąc Żydów (zarówno miejscowych, jak i przesiedlonych w trakcie wojny do Zakrzówka) deportowano do getta w Kraśniku. Większość  z nich zginęła w obozie w Bełżcu.

Na terenie Zakrzówka znajdują się trzy mogiły upamiętniające miejsca pochówku Żydów, którzy zostali rozstrzelani przez Niemców jesienią 1942 roku. Wbrew pojawiającym się w Internecie informacjom, Niemcy nie utworzyli w Zakrzówku getta, choć zachowały się dokumenty świadczące o tym, że plany dotyczące jego powstania były na zaawansowanym etapie (wytyczono już granice „dzielnicy żydowskiej”). Do realizacji planu budowy getta nie doszło głównie za sprawą odgórnej decyzji władz nazistowskich dotyczącej „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” i przyspieszenia zagłady żydowskich mieszkańców okolicy.

11. Wizualizacja bożnicy; autor grafiki J. Sim

12.  Cukrownia Zakrzówek S.A. – funkcjonowała z przerwami w latach 1875–1932, doprowadzając do rozwoju i przemiany przestrzeni miejskiej Zakrzówka. Założycielem fabryki było Towarzystwo Akcyjne Cukrowni Zakrzówek. Pierwszym dyrektorem zakładu został Maurycy Wortman. W 1891 roku nowym właścicielem został żydowski kupiec z Kijowa Markus Sachs. W okresie I wojny światowej zakład nie pracował. Zakład został ponownie uruchomiony przez spadkobierców Sachsa na przełomie 1922 i 1923 roku, jednak na skutek kryzysu gospodarczego ostatecznie zakończył swą działalność w 1932 roku. Kompleks budynków cukrowni składał się nie tylko z głównego gmachu, ale także domu dyrektora, biura, magazynów, stajni czy wieży ciśnień i zajmował przestrzeń o dużej (jak na wielkość Zakrzówka) powierzchni, co ilustruje niniejszy plan.

Osadniki – jest to kompleks zbiorników wodnych znajdujących się za terenem na którym znajdowała się cukrownia i są jednym z niewielu materialnych śladów po Cukrowni Zakrzówek. Osadniki to zbiorniki wodne, które służyły do odprowadzania i gromadzenia osadów po produkcji cukru.

13.  Nasyp kolejki wąskotorowej – miejscowa cukrownia w 1922 roku otrzymała połączenie kolejowe ze stacją w Wilkołazie. Zostało ono zmodernizowane w 1923 roku w czasie prostowania linii kolejowej Lublin–Rozwadów. Powrotowi pociągów do Wilkołaza służyły pętle, które znajdowały się w lesie okalającym obecny stadion LKS Stok. Kolejka wąskotorowa, najpierw konna, a następnie działająca z wykorzystaniem niewielkiej lokomotywy, powstała w latach 1927-1928. Służyła ona zaopatrzeniu cukrowni w buraki, a jej linia prowadziła do dworu w Gałęzowie. Okoliczne majątki (m.in. Nowy Zakrzówek, Gałęzów, Kowersk, Józwów) stanowiły zaplecze surowcowe cukrowni. Analogiczna kolej wąskotorowa relacji Jabłonna–Niedrzwica Duża także służyła potrzebom cukrowni.

13. Budowa kolejki wąskotorowej w Zakrzówku, ok. 1927 r.; źródło: Archiwum Społeczne Dawny Zakrzówek i okolice, zbiór J. M. Plizgi

SZLAK TURYSTYCZNY

I.  Urząd Gminy – budynek oddano do użytku w 1966 roku jako siedziba Gromady Zakrzówek. Od 1973 roku znajduje się tu Urząd Gminy Zakrzówek. W 1977 roku obiekt został rozbudowany o nowe skrzydło mieszczące Urząd Stanu Cywilnego oraz mieszkania służbowe. Od momentu otwarcia do przełomu 2011- 2012 roku budynek urzędu był siedzibą posterunku najpierw Milicji Obywatelskiej, a następnie policji. To centrum administracyjne Gminy Zakrzówek.

II.  Stadion Sportowy – budowę rozpoczęto w połowie lat 70. XX wieku i ukończono w 1984 roku. Dzisiaj odbywają się na nim mecze domowe miejscowej drużyny LKS Stok Zakrzówek, która powstała w latach 60. XX wieku jako LZS Zakrzówek (obecną nazwę przyjęła w 1983 roku). Stadion jest również miejscem imprez plenerowych, takich jak organizowane od 20 lat Święto Mleka i Miodu (czerwiec/lipiec), Dożynki Gminne (sierpień/wrzesień) oraz wielu innych wynikających z potrzeb mieszkańców.

III.  Las Fabryczny – las swoją nazwę wziął od miejscowej cukrowni. W okresie okupacji niemieckiej był miejscem egzekucji. Udokumentowane i oznaczone są dwie mogiły Żydów rozstrzelanych jesienią 1942 roku. Las służy mieszkańcom jako miejsce spacerów, odpoczynku czy uprawiania sportów biegowych.

IV.  Centrum Kultury i Biblioteki oraz strażnica OSP KSRG Zakrzówek – budynek pierwotnie był remizą Ochotniczej Straży Pożarnej w Zakrzówku. Oddano go do użytku w 1966 roku. Przez ponad 40 lat służył on potrzebom miejscowych strażaków. Od 2009 do 2011 roku trwała przebudowa budynku, który przeznaczono na gminny dom kultury, gminną bibliotekę publiczną i siedzibę OSP w Zakrzówku. Od 1 czerwca 2021 roku dom kultury i biblioteka zostały połączone w jedną instytucję –  Centrum Kultury i Biblioteki w Gminie Zakrzówek.

V.  Plac Marszałka Józefa Piłsudskiego – powstał w 2014 roku w wyniku rewitalizacji placu pomiędzy ulicą Ogrodową a przystankiem komunikacji publicznej. W dniu 11 listopada 2014 roku stanął w tym miejscu pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego autorstwa Jana Pastuszka, artysty rzeźbiarza z Roztocza. W grudniu 2021 roku Rada Gminy Zakrzówek nadała placowi imię marszałka Józefa Piłsudskiego. Na placu odbywają się główne uroczystości gminne z okazji uroczystości i świąt państwowych.

V. Pomnik Józefa Piłsudskiego w Zakrzówku, fot. D. Wajs (2022)

VI.  Pomnik Pstrąga – został postawiony staraniem miejscowych wędkarzy  latem 2016 roku. Znajduje się nad stawem od strony nieczynnego młyna na ul. Partyzantów (d. Lubelskiej) .

VI. Pomnik Pstrąga; fot. D. Wajs (2022)

VII.  Staw – wymieniany już w dokumencie lokacyjnym Zakrzówka wystawionym przez opata koprzywnickiego 8 maja 1424 roku. Służył on hodowli ryb, do napędu koła wodnego miejscowego młyna, a także wymienianego w połowie XIX wieku tartaku. Charakterystycznym punktem stawu jest mała wyspa, do której przed laty prowadził niewielki pomost. Od strony ulicy Partyzantów w latach 60. XX wieku urządzona została tzw. promenada, gdzie okoliczni mieszkańcy mogli odpoczywać, a dzieci i młodzież bawić się. W 2002 roku wodę ze stawu spuszczono. W 2007 roku po modernizacji staw ponownie został uruchomiony i służy mieszkańcom jako miejsce odpoczynku, ale też jako zbiornik przeciwpowodziowy. Po stronie wschodniej znajduje się kilkaset metrów chodnika oraz ławki, a idąc wałem można dotrzeć do ścieżki prowadzącej do kościoła w Zakrzówku.

VII. Staw w Zakrzówku; fot. D. Wajs (2022)

Nasz przewodnik jest konsekwencją pasji osób, dla których miłość do swej „małej ojczyzny” nie jest pustosłowiem.

Szczególnie polecamy zapoznanie się z profilami facebookowymi:

• Archiwum Społeczne Dawny Zakrzówek i okolice prowadzonym  przez Pana Dariusza Wajsa,
• I Love Zaksa prowadzonym przez Pana Grzegorza Pietraszka.